Tôi đi vượt biên để tránh cái lối giáo dục nhồi sọ của đảng nhưng lúc nào cũng bị ác mộng về những gì phải bị học khoảng sau năm 1975. Thường có khi nhớ lại những ngày đi học khi đạo đức trong học tập bị nhầm lẫn với đạo đức về tuân thủ theo đảng. Đây là những ác mộng có khi lập đi lập lại suốt 46 năm nay.

Gần đây, một số thanh niên nước Tàu đang từ chối ý tưởng về cuộc sống làm việc 9-9-6, thay vào đó họ chọn “nằm thẳng” (1). Phong trào thời điểm hiện tại ở nước Tàu là “nằm thẳng”, theo đó chủ trương nằm xuống thay vì làm việc chăm chỉ. Ngày càng có nhiều thanh niên nước Tàu từ chối một cuộc sống và văn hóa làm việc cạnh tranh liên tục. “Nằm thẳng” bác bỏ văn hóa “9-9-6” khuyến khích mọi người làm việc 12 giờ mỗi ngày sáu ngày một tuần. “Chỉ khi nằm xuống, con người mới có thể trở thành thước đo của vạn vật”, tuyên ngôn “nằm thẳng” lập luận.

Có phải chăng đã đến lúc chúng ta nghĩ ngược về giá trị trong dạy và học, trái ngược với những gì đảng đã nhồi sọ vào chúng ta trong hơn 70 năm qua?

Tsunesaburo Makiguchi (1871-1944), hiệu trưởng một loạt trường tiểu học ở Nhật Bản và là một nhà cải cách giáo dục, đã lập luận cho quan điểm của mình rằng giáo dục nên tiến hành thông qua đối thoại thay vì “ép” thông tin vào học sinh. Ông cho rằng triết lý nhân văn lấy học sinh làm trung tâm này đã biến “mục đích của giáo dục” trở thành một nỗ lực “đưa học sinh đến hạnh phúc.” Ông khẳng định, giáo dục nên hướng tới “tạo ra giá trị” cho cá nhân và xã hội.

Giữa những năm 1930-1934, Makiguchi đã soạn thảo tài liệu về “Hệ thống giáo dục tạo giá trị” (value creating education system) (2). “Tôi gần như bị phân tâm bởi mong muốn mãnh liệt để ngăn chặn tình trạng tồi tệ hiện nay để thế hệ tiếp theo không bị đọa đầy – mười triệu trẻ em và học sinh buộc phải chịu đựng những đau đớn của sự cạnh tranh gay gắt, khó khăn để vào được trường tốt, địa ngục thi cử, và đấu tranh cho tìm việc làm sau khi tốt nghiệp.”

Makiguchi chịu ảnh hưởng bởi công trình của nhà xã hội học người Pháp Emile Durkheim – ý tưởng rằng giáo dục nên được hiểu như một quá trình xã hội hóa, phát triển ở trẻ em những phẩm chất và năng lực cần thiết để sống như những thành viên đóng góp cho xã hội (3).

Các mục tiêu mà xã hội tìm kiếm phải phù hợp với các mục tiêu của cá nhân để phát triển cá nhân. Các mục tiêu tương ứng [của xã hội và cá nhân], được hiểu một cách xác thực, không liên quan đến việc biến cái này thành phương tiện để hiện thực hóa cái kia. Điều tự nhiên là việc đạt được các mục tiêu cần thiết cho sự tồn tại liên tục của cái này nên được cái kia chấp nhận.

Nói cách khác, nhà nước chỉ tồn tại bởi vì công dân của nó tồn tại; xã hội chỉ tồn tại nhờ các cá nhân. Sự trưởng thành và phát triển của các cá nhân mang lại sự hưng thịnh, đầy đủ và phát triển của xã hội. Ngược lại, sự suy giảm của cá nhân kéo theo sự suy giảm của trạng thái, mất nội lực của xã hội và quốc gia. Xã hội và quốc gia hưng thịnh nhờ sự đoàn kết của các thành phần cấu thành – cá nhân. Xã hội và quốc gia sẽ suy yếu bởi sự chia rẽ giữa cá nhân; và không còn tồn tại thông qua sự phân tán của cá nhân.

Makiguchi lập luận rằng mục tiêu của giáo dục phải phù hợp với mục tiêu của cá nhân và xã hội mà họ hình thành. Mục tiêu hướng tới mà các cá nhân phấn đấu là hạnh phúc; vì vậy đây cũng phải là mục tiêu của xã hội. Mục tiêu cuối cùng của giáo dục phải là đạt được hạnh phúc.

Ngoài “hạnh phúc”, không có từ nào diễn tả đầy đủ và chính xác mục tiêu của đời sống mà giáo dục cần thực hiện. “Từ kinh nghiệm của bản thân tôi trong nhiều thập niên qua và từ việc cân nhắc câu hỏi này trong thời gian đó, tôi tin rằng từ ‘hạnh phúc’ mang lại cách diễn đạt thực tế, đơn giản và phù hợp nhất cho mục tiêu cuộc sống mà tất cả mọi người mong muốn và tìm kiếm.”

Triết lý giáo dục để tạo ra giá trị của Makiguchi nhấn mạnh đến năng lực tự chủ của người học. Đối với Makiguchi, trẻ em không phải là những chiếc bình rỗng để chứa đầy những kiến thức mà người lớn chỉ định cho chúng. Ông tôn trọng trẻ em và cho rằng chúng đến lớp đã có kinh nghiệm, kiến thức và khả năng học hỏi.

Mục đích của giáo dục không phải là chuyển giao kiến thức; nó là hướng dẫn quá trình học tập, trang bị cho người học phương pháp sống. Nó không phải là việc buôn bán thông tin từng phần; nó là để cho phép tiếp thu các phương pháp học tập của riêng mình; đó là việc cung cấp chìa khóa để mở kho kiến thức. Thay vì khuyến khích học sinh chiếm đoạt kho tàng trí tuệ do người khác khám phá, chúng ta nên tạo điều kiện cho chúng tự thực hiện quá trình khám phá và phát minh tùy vào khả năng từng cá nhân.

Makiguchi kêu gọi các giáo viên hãy quan sát kỹ thực tế trải nghiệm hàng ngày trên lớp của họ. Theo quan điểm của ông, bất kỳ lý thuyết giáo dục hiệu quả nào cũng phải được “xây dựng” từ những bằng chứng ghi chép cẩn thận của thực tiễn thực tế. “Nếu bạn suy ngẫm sâu sắc về trải nghiệm hàng ngày của mình, xác nhận hồ sơ thực tế về thành công và thất bại, phân tích kỹ lưỡng quá trình này, bạn sẽ có thể khám phá ra những chân lý thực sự quý giá.”

Do đó, Makiguchi kêu gọi các giáo viên “khiêm tốn nhìn nhận và đảm nhận vai trò hỗ trợ và hỗ trợ các hoạt động của người học như một người trợ giúp, hướng dẫn hoặc cố vấn”. Trong khi nhấn mạnh những giới hạn cố hữu về vai trò của giáo viên, Makiguchi không hề tìm cách hạ thấp tầm quan trọng hoặc những thách thức liên quan đến việc hoàn thành vai trò của các thầy cô.

Theo ông, trong tất cả các sứ mệnh của cuộc sống, dạy học là một bài tập về năng lực kỹ thuật, về tính nghệ thuật, ở mức độ khó cao nhất; chỉ những người có tài năng và phẩm chất bậc nhất mới có thể thành công trong việc dạy học. “Tôi căn cứ vào khẳng định này trên thực tế rằng nghề dạy học là một sứ mệnh và đối tượng của cuộc sống, một kho tàng vượt trội mà không có thứ gì có thể thay thế được.”

Tiến Sĩ Phạm Đình Bá (Đại học Toronto, Canada)

Nguồn:

Số 1. https://www.insider.com/disenchanted-chinese-youth-join-a-mass-movement-to-lie-flat-2021-6
Số 2. https://en.wikipedia.org/wiki/Soka_University_of_America
Số 3. https://www.tmakiguchi.org/educator/educationalreformer/valuecreatingpedagogy.html