Với hai đảng truyền thống của mình, ngày 08/11/2016, Hoa Kỳ sẽ có một tân tổng thống, rất có thể là nhà tỷ phú Donald Trump thuộc đảng Cộng Hòa hoặc bà Hillary Clinton thuộc đảng Dân Chủ. Đánh giá mối quan hệ Mỹ-Việt sẽ thay đổi như thế nào dưới nhiệm kỳ của một tân chủ nhân Nhà Trắng là điều vô cùng quan trọng không chỉ đối với các bên liên quan tại Hà Nội và Washington, mà còn đối với cả cộng đồng quốc tế, đặc biệt khi Việt Nam đóng vai trò nổi bật trong vấn đề toàn cầu, như tranh chấp lãnh hải và lãnh thổ ở Biển Đông.

Xây dựng quan hệ đối tác toàn diện

Trước khi bắt mạch tương lai quan hệ giữa hai nước, tác giả Roncevert Ganan Almond nhìn lại lịch sử hình thành mối quan hệ đối tác toàn diện này theo ba giai đoạn từ sau khi Việt Nam thống nhất năm 1975. 

Trong giai đoạn đầu tiên, Hoa Kỳ và Việt Nam đã tìm cách xoa dịu căng thẳng và xây dựng lòng tin. Sự kiện đánh dấu quá trình này là tuyên bố dỡ bỏ lệnh cấm vận thương mại đối với Việt Nam năm 1994 và chuyến công du Hà Nội của tổng thống Bill Clinton vào năm 2000.

Trong giai đoạn hai, dưới thời tổng thống George W. Bush, hai nước xây dựng nền tảng quan hệ đối tác. Năm 2007, sau khi gia nhập Tổ chức Thương Mại Thế Giới (WHO), Việt Nam được hưởng Quy chế Quan hệ Thương mại Bình thường Vĩnh viễn (Permanent Normal Trade Relations) với Hoa Kỳ. Ngoài thương mại, hợp tác quân sự và an ninh cũng được tăng cường. Cụ thể, năm 2005, Hoa Kỳ tạo nhiều cơ hội đào tạo sĩ quan quân đội Việt Nam và vào năm 2007, chính quyền tổng thống Bush nới lỏng Luật chuyển giao vũ khí quốc tế (ITAR) cho phép xuất khẩu một số mặt hàng quốc phòng không gây chết người cho Việt Nam.

Giai đoạn thứ ba là thời kỳ phát triển quan hệ đối tác đầy đủ hơn và sâu hơn dưới nhiệm kỳ tổng thống Barack Obama, đặc biệt kể từ Mỹ tiến hành chính sách xoay trục sang châu Á-Thái Bình Dương. Việt Nam trở thành một trong những đối tác quan trọng trong chiến lược “tái cân bằng” của tổng thống Mỹ.

Hoa Kỳ đã phát huy vai trò của Việt Nam trong quan hệ đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP), một hiệp định thương mại chiếm khoảng 40% GDP của thế giới. Ngoài ra, Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong chiến lược của Hoa Kỳ tại châu Á-Thái Bình Dương, khu vực mà Trung Quốc có những hành động và đỏi hỏi chủ quyền ngày càng quá đáng.

Trong bài phát biểu gần đây của ông tại Hà Nội, ông Obama cảnh báo chống lại mọi nỗ lực của các cường quốc lớn hơn để “bắt nạt” những các nước nhỏ hơn. Để khẳng định lời nói này, Washington đã tăng cường xuất hiện trong vùng Biển Đông nhằm bảo vệ quyền tự do hàng hải và cam kết cải thiện năng lực hàng hải của các đối tác như Việt Nam với quyết định dỡ bỏ lệnh cấm vận vũ khí của Hoa Kỳ đối với Việt Nam.

“Tổng thống Hillary Clinton”: Kế thừa và tăng cường cam kết

Nếu bà Hillary Clinton được bầu làm tổng thống, có nhiều khả năng cựu đệ nhất phu nhân Mỹ sẽ tiếp tục cách tiếp cận của tổng thống Obama với Việt Nam và thậm chí có thể tăng cường cam kết của Washington với Hà Nội. Không chỉ từng giữ chức ngoại trưởng Mỹ, bà Hillary Clinton là chính trị gia dày dặn kinh nghiệm ngoại giao trong lịch sử Hoa Kỳ hiện đại, đặc biệt trong mối quan hệ với Việt Nam. Bà đã đến Việt Nam, trong vai trò đệ nhất phu nhân, cùng với tổng thống Bill Clinton trong chuyến công du lịch sử vào năm 2000.

Về vấn đề kinh tế, bà Hillary Clinton rất có thể sẽ tìm cách mở rộng các thỏa thuận thương mại của Mỹ trong khu vực châu Á-Thái Bình Dương. Khi còn giữ chức ngoại trưởng Hoa Kỳ, bà đưa ra nhiều dấu hiệu ủng hộ các cuộc đàm phán TPP. Trong bài diễn văn năm 2012, tại Singapore, bà đã nhấn mạnh đến những tiềm năng của hiệp định TPP : hạ thấp các rào cản thuế quan, nâng cao tiêu chuẩn và thúc đẩy tăng trưởng lâu dài trong khu vực.

Sau khi hiệp định TPP được ký kết vào tháng 02/2016, bà Hillary Clinton phản đối nhiều chi tiết của bản thỏa thuận. Tuy nhiên, hành động này có thể đơn giản chỉ là một thủ thuật vận động tranh cử trong bối cảnh chính trị Mỹ phản đối tự do thương mại.

Trong suốt nhiệm kỳ dưới thời chính quyền Obama, bà Hillary Clinton được coi là một trong những thành viên nội các “diều hâu”. Ví dụ, cựu ngoại trưởng đã vận động để Mỹ can thiệp vào Libya và quân đội Mỹ tham gia nhiều hơn nữa tại Syria bằng việc ủng hộ NATO thiết lập vùng cấm bay tại Syria. Bà Clinton còn có thể mạnh mẽ hơn tổng thống Obama nếu để khẳng định chính sách của Mỹ ở châu Á-Thái Bình Dương.

Trong suốt chiến dịch tranh cử, cựu đệ nhất phu nhân hứa sẽ buộc Trung Quốc “chịu trách nhiệm” về những hành động hung hăng trong khu vực nhằm tái khẳng định vị thế cường quốc của Mỹ ở Thái Bình Dương. Ngày 02/06/2016, trong bài phát biểu về các vấn đề an ninh quốc gia, bà Hillary Clinton nhấn mạnh vai trò quan trọng của mạng lưới đồng minh của Mỹ trong khu vực châu Á-Thái Bình Dương. Bà cũng lên án mạnh mẽ những lời bình luận của tỷ phú Donald Trump về khối NATO và các đồng minh châu Á của Hoa Kỳ.

Ứng viên tổng thống của đảng Dân Chủ cũng nhận thức được động lực trong các tranh chấp Biển Đông. Vào tháng 07/2010, trong Hội nghị Ngoại trưởng ASEAN tổ chức tại Hà Nội, bà Clinton, lúc đó là ngoại trưởng Mỹ đã tuyên bố rằng tự do hàng hải là một “lợi ích quốc gia” của Mỹ và Washington phản đối việc sử dụng hoặc đe dọa vũ lực đối bởi bất kỳ bên tranh chấp nào tại Biển Đông. Để chỉ trích “đường lưỡi bò” đòi hỏi hầu hết chủ quyền trên Biển Đông của Trung Quốc, bà nói rõ “những tuyên bố hợp pháp đối với không gian hàng hải ở Biển Đông nên được bắt nguồn từ tuyên bố hợp pháp về các đặc trưng của vùng đất”. Theo Công ước Liên Hiệp Quốc về Luật Biển (UNCLOS), mọi đảo nhân tạo hoặc thực thể không được phép lập bất kỳ vùng lãnh hải hoặc khu vực hàng hải nào.

Căn cứ theo quan điểm trong chiến dịch tranh cử, rất có nhiều khả năng một tổng thống Hillary Clinton sẽ tiếp tục mở rộng quan hệ thương mại với Việt Nam, thúc đẩy đàm phán các tranh chấp liên quan đến Biển Đông tại các tổ chức đa phương như ASEAN, tăng cường năng lực hàng hải và quân sự của các đối tác quan trọng như Việt Nam, buộc Trung Quốc tuân thủ bộ quy tắc ứng xử về hàng hải và mạnh mẽ duy trì quyền tự do hàng hải và hàng không tại Biển Đông.

“Tổng thống Donald Trump”: Điều chỉnh và không chắc chắn

Nếu tỷ phú Donald Trump được bầu làm tổng thống, sẽ có rất nhiều bất ngờ xảy ra. Ông là một ứng cử viên độc đáo cho chức tổng thống Hoa Kỳ. Đây là chiến dịch đầu tiên của ông cho một chức vụ chủ chốt của nhà nước.

Trước đó, công chúng biết đến ông nhờ khối bất động sản, hay những lần ông xuất hiện trên các chương trình truyền hình thực tế và các tờ báo lá cải. Cuộc vận động tranh cử của ứng viên đảng Cộng Hòa đã thách thức những nguyên tắc chung cơ bản trong chiến dịch tranh cử tổng thống Hoa Kỳ, cả về nghi thức lẫn các đề xuất chính sách. Tóm lại, Donald Trump tiến hành vận động tranh cử như một “người ngoài” tìm cách phá vỡ tiến trình chính trị của Hoa Kỳ.

Về chính sách đối ngoại, tỷ phú Donald Trump đã khẳng định khẩu hiệu : “Người Mỹ là trước hết!” Thế nhưng, đường lối này lại đi ngược với những nguyên tắc của chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ. Ví dụ, để ngăn làn sóng nhập cư bất hợp pháp và tình trạng tội phạm do người nhập cư, ông hứa “xây dựng một bức tường” giữa Hoa Kỳ và Mêhicô, đối tác thương mại lớn thứ ba của nước này. Để chống khủng bố, tỷ phú bất động sản không che dấu ý tưởng tra tấn nghi phạm khủng bố và nhắm vào gia đình của họ. Hay để đối phó với các cuộc tấn công khủng bố như sự kiện xảy ra tại California vào tháng 12/2015, ông đề xuất tạm cấm người Hồi Giáo nhập cư vào lãnh thổ Mỹ.

Đối với Việt Nam và rộng hơn là châu Á-Thái Bình Dương, có ít nhất bốn lĩnh vực mà Donald Trump, nếu được bầu làm tổng thống, sẽ điều chỉnh lại trong chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ.

Thứ nhất, về vấn đề thương mại, ứng viên tổng thống đảng Cộng Hòa luôn phản đối các hiệp định tự do thương mại. Nhà tỷ phú kịch liệt phản đối TPP và cho rằng đây là “một thỏa thuận khủng khiếp” chủ yếu mang lợi cho Trung Quốc, chứ không phải cho Hoa Kỳ (mặc dù Trung Quốc không tham gia TPP).

Ông Donald Trump cũng nghi ngờ Tổ chức Thương Mại Thế Giới (WTO) và chỉ trích tư cách thành viên của Trung Quốc trong tổ chức này. Để hỗ trợ các công ty Hoa Kỳ và người lao động phản đối tình trạng cạnh tranh “không công bằng”, tỷ phú người Mỹ cam kết thực hiện một loạt biện pháp trả đũa chống lại Trung Quốc vì thao túng tiền tệ, hỗ trợ doanh nghiệp nhà nước và đánh cắp sở hữu trí tuệ. Kiểu lý luận này được ứng viên đảng Cộng Hoà áp dụng cho tất cả các nước châu Á khác mà Hoa Kỳ có trao đổi thương mại, như Việt Nam.

Thứ hai, ông Donald Trump đã chỉ trích vai trò của hệ thống đồng minh của Mỹ trên toàn thế giới, từ khối NATO đến Thái Bình Dương. Ông tin rằng các đồng minh đang bị mất cân đối và họ phải chuyển giao một phần gánh nặng cho Mỹ. Thậm chí, nhà tỷ phú còn cho rằng Hoa Kỳ nên bỏ rơi đồng minh nếu chi phí quá tốn kém cho cường quốc số 1 thế giới, điển hình là phát biểu nên cân nhắc để Nhật Bản, Hàn Quốc tự phát triển vũ khí hạt nhân để giảm bớt sự phụ thuộc vào Mỹ.

Thứ ba, Donald Trump tuyên bố sẽ không can thiệp vào các cuộc xung đột mà không đe dọa trực tiếp an ninh của Hoa Kỳ. Ông đã chỉ trích nặng nề việc Mỹ can thiệp vào Irak và Libya là sai lầm và tác động đến lợi ích của Mỹ. Donald Trump đã không đưa ra một quan điểm rõ ràng về vùng Biển Đông, nhưng cho rằng Hoa Kỳ không phải là một bên đòi hỏi chủ quyền trực tiếp nên ông thể hiện quan điểm riêng : cứ để cho các nước như Việt Nam và Philippines tự bảo vệ lợi ích của họ.

Thứ tư, Donald Trump nghi ngờ về vai trò “người bảo trợ” của Hoa Kỳ trong trật tự thế giới tự do. Kể từ sau Thế Chiến II, Hoa Kỳ can thiệp vào công việc chung của thế giới, như phát triển các tổ chức quốc tế, duy trì quyền tự do hàng hải, phát huy các giá trị dân chủ và trở thành trọng tài trong các cuộc xung đột quốc tế. Chưa chắc với chính sách “Người Mỹ là trước hết!”, ứng viên Donald Trump sẽ tiếp tục di sản này của Mỹ. Chỉ riêng yếu tố này đã cho thấy tương lai không chắc chắn của chính sách quan hệ quốc tế của “tổng thống Donald Trump”.

Ngày 08/11/2016, dù ông Donald Trump hay bà Hillary Clinton được người dân Mỹ bầu làm tổng thống, thì sự lựa chọn này sẽ có nhiều hệ quả đối với Việt Nam và khu vực Châu Á-Thái Bình Dương.

Thu Hằng (RFI)