Bị quân đội Nga chiếm giữ từ đầu tháng 3/2022, nhà máy điện nguyên tử nằm bên bờ sông Dniepr (nam Ukraina), khánh thành từ năm 1985, đang trở thành một điểm nóng của cuộc chiến tranh. Các đợt oanh kích liên tiếp tăng cường độ trong tháng 8. Hôm 5 và 6 tháng 8, các đợt oanh kích đã bắn trúng vào một trạm điện biến thế trong đường dây tải điện khiến một trong số các lò phản ứng tự động ngừng hoạt động cấp điện. Các đợt pháo kích cũng đã làm hư hại các hệ thống đo phóng xạ xung quanh nhà máy.

Nhà máy điện nguyên tử Zaporijja đang trở thành điểm tranh chấp quan trọng giữa Moscow và Kyiv. Nga bị tố cáo muốn giành quyền kiểm soát trung tâm để cung cấp điện cho bán đảo Crimea đồng thời cắt nguồn năng lượng quý giá đối với Ukraina. Trong khi đó Kyiv quyết tâm ngăn chặn các ý đồ của Moscow. Theo nhiều nhà phân tích thì đây chính là lý do của các cuộc giao tranh dằng dai giữa hai bên trong vùng chiến tuyến này, bất chấp các rủi ro về một tai nạn phóng xạ nguyên tử.

Tổng thống Ukraina Volodymyr Zelensky tố cáo ”  Nga đã đặt Ukraina cũng như tất cả các nước châu Âu ngay trước một hiểm họa nguyên tử”. Trong khi đó Moscow phủ nhận đã khai triển vũ khí trong trung tâm đồng thời quả quyết trong nhà máy chỉ có các đơn vị bảo đảm an ninh. Liên Hiệp Quốc kêu gọi thiết lập một vùng phi quân sự xung quanh nhà máy điện để bảo đảm an toàn và cho phép các chuyên gia quốc tế đến thanh sát.

Trên thực tế trong những ngày qua, nguy cơ xảy ra một tai nạn về phóng xạ rõ ràng có cao hơn so với tình hình bình thường. Tuy nhiên để dự tính những gì sẽ xảy ra là một việc làm hết sức khó khăn đối với các chuyên gia nguyên tử lúc này vì điều này hoàn toàn phụ thuộc vào cách hành xử của hai bên tham chiến, hiện rất khó lường.

Nguy cơ về một thảm họa nguyên tử? 

Một câu hỏi lớn đặt ra lúc này là: Các cuộc oanh kích xung quanh trung tâm điện nguyên tử lớn nhất châu Âu này liệu có thực sự dẫn đến một tai họa nguyên tử?

Về điểm này, các chuyên gia đều đồng ý với nhau rằng, trong trường hợp xảy ra tai nạn, chắc hẳn đó sẽ không theo chiều hướng của thảm họa nguyên tử theo kiểu Chernobyl hay Fukushima. Thực sự thì các lò phản ứng của nhà máy Zaporijja có thể chịu được bom đạn vì được bảo vệ bằng một lớp bọc bê tông dày tới 2 mét. Sáu (6) lò phản ứng nguyên tử của trung tâm được xây dựng có khả năng chịu được các thiên tai lớn nhất cũng như các tai nạn do con người gây ra.

Nhưng trái lại, ngay cạnh các lò phản ứng là kho chứa các nhiên liệu cũ, đó là các thanh Uranium đã được sử dụng để vận hành các lò phản ứng. Các thanh nhiên liệu cũ đó vẫn còn độ phóng xạ cao, không được bảo vệ bằng một hầm chứa kín mà được để trong một kho chứa không được chắc chắn lắm. Người ta hoàn toàn có thể nghĩ tới khả năng một quả đạn pháo xuyên thủng tường hay mái nhà kho và phát nổ giữa đống nhiên liệu qua sử dụng đó. Hậu quả sẽ có một đám bụi phóng xạ phát tán nhanh chóng vào bầu không khí, và gây nhiễm xạ vùng xung quanh, có thể trải rộng ra hàng trăm mét.

Các chuyên gia gọi đó là một dạng ”  bom bẩn”  có thể gây hoảng loạn dân chúng sống gần trung tâm nguyên tử cũng như cả các thành phố lân cận. Trong các đợt bắn phá vừa rồi, một số đạn pháo đã rớt xuống cách kho chứa nhiên liệu qua sử dụng nói trên chưa đầy 2 chục mét.

Chính quyền thành phố  Zaporijja cho biết từ hôm 23 tháng 8 đã phân phối các viên nén iode cho người dân trong bán kính 50 km xung quanh nhà máy điện, theo các hướng dẫn của bộ Y Tế. Nhưng chính quyền cũng nhấn mạnh là hiện tại chưa phát hiện có điều gì bất thường và iode là để dùng trong trường hợp có báo động phóng xạ.

Tuy nhiên, những thông báo như vậy không thực sự làm người dân trong vùng yên tâm. Bà Olena, một nhân viên của trung tâm, từ khi quân Nga chiếm nhà máy, bà không còn làm việc nữa, được đài Franceinfo (Pháp) dẫn lời, khẳng định chính quyền thành phố Enerhodar, đã có nhiều biện pháp đề phòng: ” Tòa thị chính thành phố đã phân phát 25 nghìn viên iode để mọi người nếu lo lắng thì có thể đến bác sĩ gia đình xin. Nhưng tuyệt đối không được dùng ngay. Việc đó cũng chỉ là để mọi người yên tâm, vì hiện họ rất lo lắng và để mọi người ai cũng cũng có sẵn thuốc trong nhà”.

Thanh tra AIEA đến để làm gì?

Sau nhiều ngày thương lượng với cả hai bên, cùng những nỗ lực của Liên hiệp Quốc, ngày 29/08/2022, Cơ Quan Năng Lượng Nguyên Tử Quốc Tế AIEA đã có thể cử một phái đoàn các chuyên gia đến trung tâm điện nguyên tử Zaporijja.

Nhiệm vụ chính của các chuyên gia AIEA là có cái nhìn toàn diện về vấn đề an toàn và an ninh của cơ sở nguyên tử này. Chẳng hạn các chuyên gia có thể thanh sát về hiện trạng của cơ sở, xem xét các hệ thống của nhà máy có vận hành đúng và an toàn hay không, tiến hành đo mức phóng xạ và họ cũng có thể xem xét việc khai thác và tổ chức hoạt động của trung tâm, dường như đã bị đảo lộn nhiều vì tình hình chiến sự.

Theo nhà nghiên cứu của phòng thí nghiệm Môi trường, Đô thị và Xã hội (EVS) của Pháp, Michael Mangeon, ”  hiện tại các thông tin liên quan đến vấn đề an toàn và an ninh của cơ sở nguyên tử này khá là mâu thuẫn bởi chỉ có những người Ukraina đang khai thác trung tâm và những người Nga đang kiểm soát về mặt quân sự mới có thể trả lời”. Điều này đặt ra vấn đề cần phải nắm được thực trạng tình hình của trung tâm. Chuyến công tác của các thanh tra AIEA chỉ nhằm làm ổn định các vấn đề an toàn và an ninh của trung tâm Zaporijja.

Tuy nhiên tổng giám đốc AIEA, ông Rafal Grossi vẫn cho rằng, ”  trong hoàn cảnh hiện nay, không thể loại trừ tình trạng xảy ra tai nạn. Có những vấn đề liên quan đến việc cắt nguồn cung cấp điện kéo dài, các vấn để với các nhiên liệu đã qua sử dụng… Tai nạn có thể chuyển từ xanh sang đỏ không có giai đoạn chuyển tiếp”.

Theo Anh Vũ: Tổng hợp từ các báo Pháp